Hepimiz çocukken masallar diyarıyla haşır neşir olmuşuzdur. Mitolojiyi de büyüklere masallar olarak açıklamak pek de yanlış olmaz. Tabi ki mitolojik öğelerin içerdiği kültürel, dini, tarihi ve hatta coğrafi bilgileri de hiçe saymamak gerek.
Son zamanlarda mitoloji ile ilgilenmek, okumak, araştırmak, izlemek, öğrenmek başlı başına bir hobi olarak kabul görmeye başladı. Düzenlenen seminerler, kurslar da mitolojiye duyulan ve giderek artan bu merakın işareti.
Mitoloji, doğrudan ilgi alanınıza girmiyor olsa dahi, diğer pek çok sanatsal hobiye ilham kaynağı olması açısından önemli. Bu yazımızda biraz mitoloji merakınızı perçinlemek, biraz da mitolojiye halihazırda ilgi duyanlara pusula tutmak amacıyla kolları sıvadık.
Mitoloji sonsuzdur. Tıpkı mitoloji merakı gibi. Ne kadar okusanız, araştırsanız, “Tamam, artık ben Yunan, Roma, bilmemnere mitolojisine hakimim” deseniz de, gün olur teyzenin biri size bir efsane anlatıverir. Daha önce hiç duymadığınız, okumadığınız. Mitoloji bitmek bilmeyen bir anlama merakıdır insanoğlu için. Anlama ve yaratma. İnsan topluluklarının hayata, doğuma ve ölüme, bilime ve ilime, felsefeye ve etiğe, varoluşa, doğaya ve doğaüstü olaylara dair sorageldikleri sorulara verilmiş cevaplardır. Her toplumun cevabı başka başkadır. Mitolojik zenginlik de buradan gelir tam olarak.
Mitoloji nedir? Ne değildir? Ne işe yarar?
Mitoloji kelimesi, Yunanca “mithos“, yani söylenen ya da duyulan söz, ve “logos“, yani konuşma, kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur. Mitolojinin ürünleri, yani aktarılan sözler veya söylenceler, Doğu dillerinde efsane olarak adlandırılmış, Batı dillerindeyse mit olarak kullanılagelmiştir. Kısaca mitoloji, kültürlerin mitlerinin bütününü anlatan bir terim anlamına gelmekle beraber, bu mitlerin incelenmesi, kayda geçirilmesi ve yorumlanması bilimidir. Tam Türkçe karşılığı ise “söylenbilim” veya “söylencebilimi”dir.
Akademisyen, yazar ve nadir Türk mitologlardan Yaşar Çoruhlu mitolojiyi şöyle tanımlar; “Gelecekteki düşüncelerin esin kaynağıdır mitler. din, felsefe, sanat, düşler mitlerin büyülü kazanında pişer. Başka inançlarla etkileşimin sonuçlarını, büyük tarihsel olayların imgelere yansımasını, ölüm, doğum gibi temel yaşamsal deneyimlerin insanın kendine ve dünyaya ilişkin tasarımlarında nasıl dalgalandığını… Bütün bunları mitoloji olmadan anlayamazdık.“
Albert Camus ise vakt-i zamanında “Mitler, hayal gücü onları canlı tutsun diye vardır,” demiş. Bu durumda mitoloji kültürlerin bilinçaltının, rüyalarının ve hayallerinin simgeselleştirilmiş halidir desek yanlış olmaz.
Biraz da mitoloji ile ilintili terimlerden bahsedelim. Örneğin, “mitografi”. Mitografi, mitlerin veya mitolojik öğelerin araştırılması, açığa çıkarılması, derlenmesi ve yorumlanması işidir. Mitografi ile meşgul kimselere “mitograf” veya “mitolog” denir. Genellikle mitologlar kültürel antropoloji, kültürel sosyoloji ve tarih alanlarında uzmanlaşmışlardır.
Mitoloji ile ilgili araştırmalar yapacak olursanız “mitos” terimi ile de karşılaşırsınız. Mitos mitlerin toplamı, derlenmiş ve ilişkilendirilmiş hali demektir. Mitoslar da birleşir ve “mitoi” oluştururlar.
Çağdaş mitoloji de var tabii. Kulaktan kulağa yüzyıllardır anlatılagelmiş efsanelere mitoloji diyorduk hani, çağdaşı nasıl olur bunun? Meşhur fantastik kurgu yazarı J. R. R. Tolkien buyurmuşsa neden olmasın? Tolkien mitolojinin bilinçli üretimine “mitopoeia” adını vermiştir. Bu terim günümüzde mitolojik öğelerden esinlenerek yaratılan popüler fantastik kurgunun bir türü olarak kabul ediliyor.
Mitolojinin alt dalları
- Ritüel mitleri dini uygulamaların yapılışını, anlamını, ruhani sistemi, tapınma ve ibadet eylemlerini açıklar.
- Köken mitleri gelenek, isim, inanç, ritüel, nesne veya canlının kökenini açıklar.
- Kült mitleri bir ilahın veya kutsal kabul edilen bir varlığın gücünü gösteren kutlamaları açıklar.
- Prestij mitleri ilahlar, kutsal kabul edilen varlıklar veya topluluklar, kahramanlık hikayeleri ve şehirle ilgili efsanelerdir.
- Eskatolojik mitler dünyanın sonunu ve hatta büyük finalden sonrasını anlatır. Kıyamet ile ilgili kavram, işaret ve olayları açıklar.
- Teogonik mitler tanrıların oluşumundan, aile ilişkilerinden ve soy ağaçlarından bahseder.
- Kozmogonik mitler evrenin oluşumu veya yaradılışına dair efsaneler içerir.
- Antropogonik mitler ise insanın oluşumunu veya yaradılışını anlatan bir türdür.
Bölgelere göre mitolojiler
Yeni başlayanlar ayrıca ilgilerini çeken kültürlerin mitlerine odaklanarak da meraklarını giderebilirler. Mitoloji Yunan ve Roma’dan ibaret değil ki… İşinizi biraz daha kolaylaştırmak için kapsamlı ve zengin mitolojileri coğrafi bölgelerine ayırarak listeledik. Buyrun:
- Asya Mitolojisi: Budist mitoloji, Çerkes Mitolojisi, Hint mitolojisi, Japon mitolojisi, Pers mitolojisi, Türk mitolojisi
- Avrupa Mitolojisi: Girit mitolojisi, Katalan mitolojisi, Kelt mitolojisi, Roma mitolojisi, Slav mitolojisi, Yunan mitolojisi
- Avustralya Mitolojisi: Aborijin mitolojisi
- Güney Amerika Mitolojisi: Aztek mitolojisi, İnka mitolojisi, Maya mitolojisi
- Kuzey Amerika Mitolojisi: Eskimo mitolojisi
- Orta Doğu Mitolojisi: Arap mitolojisi (genellikle İslam ve İslam öncesi olarak ikiye ayrılarak incelenir), İbrahimi mitoloji (genellikle Yahudilik ve Yahudilik öncesi olarak ikiye ayrılarak incelenir ), Mezopotamya mitolojisi (Sümer, Asur ve Babil mitolojilerini içerir), Ezidi mitoloji, Kürt mitoloji
Mitoloji nasıl öğrenilir?
Ayrıca pek çok belgesel ve kurmaca filmden de mitolojik bilgiler edinmeniz mümkün. Mitoloji meraklılarının oluşturduğu sosyal gruplar, düzenlenen seminerler, kurslar ve internet alemindeki sayısız ortam da sizi bekliyor.
Son olarak, yaşadığınız veya ziyaret ettiğiniz şehirlerin arkeoloji müzelerini bir de mitoloji merakınızı yanınıza alarak ziyaret etmenizi öneriyoruz. Mitolojik repertuarınızı genişletecek tarihi kalıntılarla ve bunların işaret ettiği efsanelerle tanışın.
Önerdiğimiz Kitaplar
- Yunan ve Roma Mitolojisi, Colette Estin & Helene Laporte, Tübitak Popüler Bilim Kitapları
- İlkel Mitoloji – Tanrının Maskeleri 1, Joseph Campbell, İmge Kitabevi
- İlyada, Homeros, İş Bankası Kültür Yayınları
- Odysseia, Homeros, İş Bankası Kültür Yayınları
- Mitoloji, Kolektif, NTV Yayınları
- Bulfinch Mitolojileri, Thomas Bulfinch, Pinhan Yayıncılık
- Mitoloji (Hayali Dünyalara Eksiksiz Rehber), Christopher Dell, Yapı Kredi Yayınları
- İlahi Komedya, Dante Alighieri, Oğlak yayıncılık
- Şahmaran, Sennur Sezer, Merkez Kitap
- Bir Nefeste Dünya Mitolojisi (Midas Dokunuşu), Mark Daniels, Maya Kitap
- Büyük Dünya Mitoloji Ansiklopedisi, Rachel Storm & Arthur Cotterell, Alfa Yayıncılık
- Dünya Mitolojisi – Büyük Destan ve Söylenceler Antolojisi, Donna Rosenberg, İmge Kitabevi
- Mitologya, Edith Hamilton, Varlık Yayınları